Suspiria: Fritz Lang’ın İzinde Bir İtalyan

 

Dario Argento Suspiria’nın provaları sırasında.

20. Yüzyılın başında, özellikle Alman Ekspresyonist ekolünden çıkan filmcilerin, modern sinemanın şekillenmesinde önemli payı vardır. Hem geliştirdikleri tarz ile yenilikçi bir anlayış getirmiş, hem de kendilerinden sonra gelenlere ilham olmuşlardır. Ekspresyonist görsel dilini Hollywood’a getirerek, batı sinemasının ilkel döneminden çıkmasına yardım eden Alman ekolü isimlerden, görüntü yönetmeni Karl Freund bu filmcilerden biridir. Universal tarafından Amerika’ya transfer edildikten sonra Bela Lugosi’yi ikon haline getiren Dracula (1931) filmini görüntüler. Buradaki başarısı ile yönetmen olarak The Mummy (1932) ve daha sonra, bir Maurice Renard adaptasyonu olan Mad Love (1935) filmlerini korku türüne kazandırır. Bu son filmde görüntü yönetmenliğini üstlenen Gregg Toland, Freund’un öngördüğü kamera planları ve kadraj kompozisyonlarından etkilenir. 1941 yılına gelindiğinde ise, Orson Welles ile Citizen Kane’de çalışmakta olan Toland, edindiği görsel dil anlayışını bu filmde uygulamaktan çekinmez ve ilk yenilikçi Hollywood şaheseri ortaya çıkar (Burada şunu belirtmekte fayda var, Welles’in ilk dönem kısa filmlerine bakıldığında onun da Alman Ekspresyonist ve İtalyan Sürrealist filmlerinden etkilendiği görünüyor. Dolayısıyla Toland ile kendisi ortak bir paydada buluşmuşlar).

Karl Freund’un Almanya’da ilk eserler verdiği dönemde birlikte çalıştığı Fritz Lang da kendinden sonra gelen sinemacıları etkileyen bir başka yönetmendir. Kamera ile mekan-alan kullanımı ve bu öğelerin tema ile ilişkilendirilmesi akabi paranoyak bir dünya inşa eden Lang, ayrıca ilk giallo öncülü film olarak kabul edebileceğimiz Secret Beyond the Door (1947) filmini çekmiştir. İtalyan yönetmen Dario Argento, kamera anlayışı ve prodüksiyon tasarımı ile, özellikle Suspiria (1977) filminde Lang esintilerini çekinmeden seyirci ile paylaşır.

Fritz Lang ve Joan Bennett Scarlet Street’in setinde.

Dario Argento’nun çektiği filmleri de içinde barındıran giallo türünü ve esinlediği bir başka tür olan krimi filmlerini burada biraz açmakta fayda var. İtalyan giallo filmleri, cinayet hikayelerinin işlendiği, sarı kaplı il Giallo Mondadori kitaplarına referansla bu ismi almıştır. Ama bu türün sinemasal izdüşümünün ortaya çıkmasının altında Alman Rialto ve Central Cinema Compagnie şirketlerinin üretiminde başı çektiği krimi adı verilen film serisi yatar. Krimi’ler, 1960’lardan başlayarak, İngiliz yazar Edgar Wallace’ın kitaplarının filmleştirilmesiyle ortaya çıktı. Wallace’ın hikayeleri katil kim? hikaye yapısıyla, daha sonra giallo’larla, ve özellikle Argento ile, özdeşleşecek siyah eldivenli, maskeli katil figürü ve daha bir çok farklı giallo ikonografisiyle gerilim sinemasında öncül bir yer edinir kendine. Yıllar sonra İtalyanlar giallo filmlerini Almanya’ya satmak için, Uschi Glas gibi eski krimi oyuncularını ve Edgar Wallace’ın oğlu Bryan Edgar Wallace’ın ismini kullanırlar. Hatta Argento’nun ilk giallo üçlemesinin hikayeleri, Almanya’da, Bryan Edgar Wallace’a itaf edilir.

Argento’nun Fritz Lang esintili setinde Joan Benett.

Argento’nun filmleri krimi yapısını kullansa da, filmlerinde asıl baskın görünen esinlenme Fritz Lang’a aittir. Özellikle Suspiria’da; Filmdeki masalsı art deco iç mimari, Lang’ın ilk dönem stüdyo platolarında kullandığı alanların sanki birer ayna yansımalarıdır. Argento, filmdeki bu mimariyi, aynen ekspresyonistlerin yaptığı şekilde, filmdeki karakterlere (ve izleyenlere) yabancılaştırarak kullanır. Kapı kolarının seviyelerinden, gizli geçitlere kadar bu küçük detaylar Lang’ın Spione (1928) filminde yarattığı paranoya dolu sinematik alanlara benzer. Argento kamera kullanımında da, Lang gibi onu izleyicinin bir dostu yapar, yani seyircinin görmesi gereken şeyleri, elinden tutarak, kamera yardımıyla, o gösterir. Argento’nun Suspiria’sındaki Lang bağlantıları sadece kamera, mekanlar ve onların alanlarının kullanımı ile sınırlı kalmaz. Kendisi de bir sinefil olan Argento, Lang’ın The Woman in the Window (1944) ve Scarlet Street (1945) adlı iki film noir (Alman etkisindeki bir başka film türü olarak irdelenmeli) denemesinde rol verdiği Joan Bennett’i uzun yıllar sonra tekrar beyazperdeye taşır, filmdeki dans okulunun gizemli sahibi olarak. Bütün bunlara ek olarak, Argento, her ne kadar sinemanın bu Alman mimarının izinlerini takip ettiyse de, görselliği kendi dokunuşuyla daha da geliştirmiştir. Bu da sinemanın organik evriminin bir parçası elbette.

(c) 2016. Yazının tüm hakları saklıdır.

 

Bu yazıda kullanılmış olan görseller

Suspiria promo/tanıtım fotoğrafı

Scarlet Street promo/tanıtım fotoğrafı

Suspiria (Fransız lobi kartı)

Giovanni Scognamillo: Bir Sinematik Bakış

‘Tür sineması’nın alt katmanlarında bulunan ‘kült film’, dünyanın neresinde olursa olsun, alternatif kimliği dolayısıyla, ana akımın dışında tutulmaktan kurtulamamıştır. Ama şanslıyız ki bu yeraltına itilmiş hazine kaynağının, kitlelere ulaşması misyonuna kendilerini adamış elçileri bulunmakta. Bu kişiler, kült filmin tarihini ve kaybolmaya yüz tutmuş değerlerini hayatta tutmak için çeşitli yöntemler kullanırlar. Mesela, Gremlins (1984) ve Matinee (1993) gibi filmlerin yönetmeni olan Joe Dante uzun zamandır farklı şehirlerde “Dante’s Inferno” adı altında film gösterimleri düzenlemekte. Unutulmuş filmlerden oluşan kendi koleksiyonunun yetmediği durumlarda, Quentin Tarantino’nun da aralarında olduğu çeşitli film kolesiyonerleri ve film müzeleri ile iletişime geçip, sinemanın bu gizli kalmış eserlerini sinefillerle paylaşmakta kendisi. Eski bir film eleştirmeni olan Dante, kült sinema kültürü bilincinin kendisinde oluşmasında özellikle bir derginin önemini vurgular; Forrest J. Ackerman’ın 1950’lerin sonundan itibaren çıkarmaya başladığı Famous Monsters of Filmland. Bu dergi, zamanla, ait oldukları tür yüzünden küçümsenen filmleri seven insanların küresel bir forumu halini alır.

Famous Monsters’a, aynen Joe Dante gibi, yazılarını yollayan bir başka sinema meraklısı ise İstanbul’da yaşamakta olan Giovanni Scognamillo’dur. Kendisi, özellikle, fantastik sinemanın gözardı edilmiş parçalarını yazdığı makalelerinde inceler. Ackerman’ın “hiç görmediğim arkadaşım” diye nitelediği Scognamillo, yıllar sonra bir kenara atılmış olan fantastik Türk sinemasını, Metin Demirhan ile birlikte gün ışığına çıkaracaktır. Bu kitap daha sonra, hem yurtiçinde hem de yurtdışında, Türk Fantastiği’nin küresel keşfine ön ayak olur. Onar Films dvd şirketi, Scognamillo’nun kitabında bahsettiği filmleri bulup, yurtdışında pazarlar ve bu yapımların yurtdışında ses getirmesine vesile olur. İlk çıkardığı, çok tanınmayan kült dünya sineması kitabında, ülkemize ayırdığı kısımda Scognamillo’ya danışan sinema tarihçisi Pete Tombs, daha sonra kitabının devamı olarak çekeceği kült filmler belgesel serisinde de kendisinin kapısını çalacaktır.

007, James Bond’un 1963 yılındaki İstanbul macerası, farklı ülkelerden yapımcılar için iki kıtayı birleştiren şehri çok cazip hale getirir. Casus filmlerinden, korku ve gerilim tarzına kadar çok çeşitli yapımların gözdesi olmuştur artık İstanbul. İşte bu eserlerin bir kısmında Giovanni Scognamillo hem yapım ekibi içinde, hem de bazen ikinci çekim ekibinde kamera arkasında bulunmuştur. From the Orient with Fury (1965) adlı eurospy filminin yanında, İtalyan tür sinemasının ustalarından sayılan Riccardo Freda’nın çektiği Coplan FX 18 Casse Tout (1965) ve istismar sinemasının emektarı Umberto Lenzi’nin Kriminal (1966) filmlerinde de Scognamillo’nun emeği geçmiştir (Kriminal’in gösterime girmesinden bir yıl sonra, Yılmaz Atadeniz Kilink İstanbul’da filmini çeker ve Kriminal’in Türkiye’deki karşılığı bulunmuş olur). Kendisine İtalyan sinemasının bu iki auteur’ü ile çalışmanın nasıl bir deneyim olduğunu sorduğumda Scognamillo, Lenzi’nin kafası karışık bir yönetmen olduğunu, Freda’nın çalışma şeklini izlemenin ise filmsel anlamda kendisine çok şey kattığını belirtmişti.

İstanbul’un dünya tür sinemasının merkezlerinden biri konumunda olduğu 60’lı yıllarda çekilen, şimdi ise bir kısmı unutulmuş bu filmleri bizlere hatırlattığı kitabı Batı Sinemasında Türkiye ve Türkler bu bağlamda önemlidir. Eserlerinde sinemanın tehlikeli dehlizlerine ışık tutan Gio, 2014 yılında Uluslararası Sinema Eleştirmenleri Federasyonu FIPRESCI’den ödülünü alarak alternatif ile ana akımı sonunda bir araya getirmeyi başarmış bir elçi konumuna ulaşmış ama malesef 2016 yılının Ekim ayında aramızdan ayrılmıştır.

(c) 2016. Yazının tüm hakları saklıdır.

 

Bu yazıda kullanılmış olan görseller

Giovanni Scognamillo portre- Batı Sinemasında Türkiye ve Türkler (İnkılap Kitapevi. Fotoğraf: Özer Kanburoğlu)

From the Orient with Fury (İtalyan posteri)

Coplan FX 18 Casse Tout (Alman posteri)